Saul Levi Morteira (circa 1596-1660)
In 1656 was het Saul Levi Morteira, die vanuit zijn zetel in het bet din (rabbinale rechtbank) de ban over Spinoza uitsprak. Hij was een Asjkenazische Jood geboren in Venetië en had daar gestudeerd onder de beroemde rabbijn Leone Modena. In 1616 was hij in Amsterdam terechtgekomen toen hij de stoffelijke resten van Elijah Montalto, lijfarts van de Franse koningin, begeleidde naar diens laatste rustplaats op de Portugees-Joodse begraafplaats te Ouderkerk. Morteira deed als rabbijn dienst in Bet Jacob en later in de verenigde Talmud Torah gemeente. Hij stond bekend om zijn kritische houding tegenover Conversos, die Spanje en Portugal verkozen boven een leven in een open Joodse wereld. Veel van zijn indrukwekkende preken zijn in het Hebreeuws gedrukt onder de titel Givat Sha’ul.
Als Morteira waren de eerste rabbijnen binnen de Amsterdamse Portugese gemeenschap vooral afkomstig uit andere Joodse centra: Joseph Pardo kwam uit Venetië en Salonica, Isaac Uziel uit Noord- Afrika en Uri Halevi verliet Emden om de nieuwe gemeenschap kennis te laten maken met de beginselen van het normatieve jodendom. Door hun invloed en hun onderricht in de nieuwe onderwijsinstellingen van de gemeenschap werd een nieuwe generatie geestelijk leiders opgeleid: de rabbijnen Isaac Aboab da Fonseca, Menasseh ben Israel en Mozes Rafael d’Aguilar waren producten van dat succesvolle initiatief. Isaac Aboab da Fonseca was als kind geboren in Portugal, en als Converso met zijn ouders naar Amsterdam getrokken. Hij werd de student van Isaac Uziel en was al op 21-jarige leeftijd chacham van de Amsterdamse Bet Israel-gemeente. In 1641 trok hij naar Brazilië, om in Recife leiding te geven aan de Portugese gemeente. Daarom kan hij de eerste rabbijn op Amerikaanse bodem genoemd worden. Ook schreef hij daar in 1646 een Hebreeuws werk, Zecher Asiti le-Nifla’ot El als uiting van dank na het afslaan van een aanval op de stad.
Terug in Amsterdam, in 1654, was hij niet alleen als rabbijn betrokken bij het uitspreken van Spinoza’s ban, maar werd hij in 1665/66 ook aanhanger van de mystieke messias Sjabtai Tsvi. Hij vertaalde kabbalistische werken van Abraham Cohen de Herrera vanuit het Spaans naar het Hebreeuws en gaf in 1688 een Spaanse vertaling van de Pentateuch uit. Hij was een belangrijke initiator tot de bouw van de beroemde Portugese synagoge. In de gevel van de entree staat nog steeds in de bijbelpassage uit Psalm 5:8 een zinspeling op zijn naam. De tekst op zijn grafsteen op Ouderkerk herinnert eraan dat hij in 1693 op 88-jarige leeftijd is overleden en zeventig jaar lang de Portugese gemeenschap heeft gediend. Met hem is één van de belangrijkste chachamiem van de Portugese gemeente Amsterdam heengegaan.
