De cherem (ban) van Spinoza
De werken van Spinoza klinken heel actueel. Hij pleit voor complete vrijheid van denken en spreken. Ieder moet zijn eigen denkwereld kunnen ontwikkelen en die naar buiten kunnen brengen, ook via publicaties. Spinoza was een voorvechter van brede tolerantie. Ook was hij tegenstander van geopenbaarde religies en van regimes die daaraan hun gezag ontleenden. Kerk en staat moesten totaal van elkaar gescheiden blijven. Spinoza breekt met het idee van een bovennatuurlijke macht van God en spreekt van een God die gelijk staat aan de natuur (Deus sive Natura). Met zijn denkbeelden schiep Spinoza een fundamenteel nieuwe visie op de mens, God en het universum.
Baruch/Benedictus de Spinoza (1632-1677) werd voor zijn denkbeelden in 1656 door de Amsterdams Portugese gemeente in de ban gedaan en uit de gemeenschap gestoten. De tekst van de cherem die over hem is uitgesproken spreekt in heftige termen van ‘afschuwelijke ketterijen’ en ‘monstrueuze daden’.
Spinoza werd in Amsterdam geboren als zoon van de Converso Michael de Spinoza die zich vanuit Zuid-Europa in Amsterdam bij de Portugees-Joodse gemeente had aangesloten en er een actief lid van werd. Daarnaast leidde Michael een internationale handelsfirma, waar Baruch tot 1656 heeft gewerkt. Baruch had eerder, net als andere kinderen van de Portugees-Joodse gemeente, een religieuze basisopleiding gevolgd aan de Talmud Torah-school en nam ook deel aan discussies in studiebijeenkomsten onder leiding van Chacham Saul Levi Morteira. Met zijn lessen Latijn, Grieks en wiskunde bij de voormalig Jezuïet en vrijdenker Franciscus van den Enden, kwam hij niet alleen in contact met klassieke literatuur en filosofie, maar ook met contemporaine opvattingen in de geschriften van Hobbes en Descartes. Van den Enden was ook één van de leidende figuren in vrijdenkerskringen als die van de Collegianten, die met de Gereformeerde Kerk en geopenbaarde religie hadden gebroken. Daarnaast kan een belangrijke rol in de ontwikkeling van zijn denken zijn weggelegd door twee voorgangers binnen de Portugese gemeente, door heterodoxe denkers als Uriel/Gabriel da Costa en Daniel/Juan de Prado. Spinoza is rond 1661 vanuit Amsterdam naar Rijnsburg verhuisd, niet ver van de Leidse universiteit. Daar voorzag hij met het slijpen van lenzen in zijn onderhoud. Hij heeft zich later in Den Haag gevestigd.
Spinoza’s filosofie is vervat in diverse boeken die vooral postuum en anoniem verschenen zijn, zoals de Opera Posthuma in 1677. Daarnaast zijn er rond de vijftig brieven van hem bekend, waarin hij correspondeerde met vrijdenkers uit zijn tijd. Spinoza wordt beschouwd als een radicale denker en als één van de belangrijkste filosofen van de vroegmoderne tijd.
